Նշված չէ

Վաղարշապատ-Էջմիածին

Էջմիածնի տարածքում մարդիկ բնակվել են հնագույն ժամանակներից ի վեր: Այդ են վկայում Էջմիածնի և մոտակայքի հուշարձանները (Շրեշ բլուր, Մոխրաբլուր, Ակնաշեն, Թեղուտ և այլն)` քարի, բրոնզի և երկաթի դարերի հնագիտական անընդմեջ շերտերով, որոնց պեղումների և շինարարական աշխատանքների ժամանակ հնագիտական բազմաթիվ նյութեր են հայտնաբերվել:
Էջմիածնի մասին գրավոր ամենահին տեղեկությունը պատկանում է Վանի (Արարատյան) թագավոր Ռուսա Բ-ին (մ.թ.ա. մոտ 685-645թթ.): Ըստ Զվարթնոցի սեպագիր արձանագրության` Էջմիածնի տարածքը կոչվել է Կուարլինի, որտեղ Ռուսա Բ-ն ջրանցք է անցկացրել Իլդարունի (Հրազդան) գետից:
Մեկ դար հետո հայոց Երվանդ Սակավակյաց (մ.թ.ա. 570-560թթ.) թագավորի օրոք վերջինիս փեսա Վարդգես Մանուկը այդ նույն տարածքում ` Շրեշ բլրի և Արտիմեդ քաղաքի մոտ, Քասաղ գետին ափամերձ, կառուցում է խոշոր ավան և իր անունով կոչում Վարդգեսավան:
Տիգրան Բ Մեծի (մ.թ.ա. 95-55թթ.) օրոք ավանը դառնում է վաճառաշահ քաղաքագյուղ: Վաղարշ Ա Արշակունի արքան (117-140թթ.) այն պարսպապատում ու պատվարում է և վերանվանում Վաղարշապատ` Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառում: Ապա կատարում է նաև այլ կառուցումներ և քաղաքը դարձնում երկրորդ աթոռանիստ:
163թ. հռոմեացիները Կայնեպոլիս (Նոր քաղաք) անունով այն նույնիսկ մայրաքաղաք են հռչակում `գրաված և ավերած Արտաշատի փոխարեն: Նրանք մի շարք կառուցումներ են կատարում Վաղարշապատում, հատկապես ամրացնում նրա պաշտպանական համակարգը: Այդ մասին վկայում են Էջմիածին-Զվարթնոց հատվածում հայտնաբերված լատիներեն երկու արձանագրությունները:
Հռոմեացիներին արտաքսելուց և Արտաշատը վերականգնելուց հետո պաշտոնական մայրաքաղաքը շարունակում է մնալ Արտաշատը, իսկ Վաղարշապատը մինչև հայ Արշակունյաց հարստության անկումը (428թ.), շարունակում է կատարել մայրաքաղաքին փոխարինող աթոռանիստի դեր: Այն ուներ միջնաբերդ, արքունի պալատներ, զորանոցներ, բանտ, հզոր, աշտարակավոր պարիսպներ`մի քանի դարպասներով(հատկապես նշանավոր էր արևելյան մեծ դարպասը`Արեգի դուռը): Քաղաքը հարավից պաշտպանված էր Քասաղի ջրով լցվող և Պառկեն փոս կոչվող խոր խրամով, հարավ-արևմուտքից`ընդարձակ ճահճով, որը նաև կառափնարան էր, ուր կատարվել են մահապատիժները:
Քաղաքի նշանակությունը հատկապես մեծանում է քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հռչակվելուց հետո(301թ.): Ագաթանգեղոսը վկայում է, որ Գրիգոր Ա Լուսավորչին տեսիլք է երևում, ըստ որի, Հիսուս Քրիստոսն իջնում է («Էջ Միածնի Որդւոյ Աստուծոյ» կամ «Էջ միածինն» (իջավ միածինը),այստեղից` Էջմիածին) Վաղարշապատ և ձեռքի ոսկե ուռով ցույց տալիս այն վայրը, որտեղ Ս. Հռիփսիմյանց կույսերի նահատակության պատվին պետք է կառուցել «տուն աղօթից»: Կատարելով «աստվածային» ցուցումը` Գրիգոր Լուսավորիչը Տրդատ Մեծի, նախարարների ու հավատացյալ ժողովրդի օգնությամբ կործանում է Սանդարամետի մեհյանը և տեղում հիմնում (301-303թթ.) Հայաստանի քրիստոնեական անդրանիկ Մայր տաճար Ս. Էջմիածինը, հայոց քահանայապետությունը և սուրբ Էջմիածնի միաբանությունը:
Այնուհետև Վաղարշապատը (հետագայում, հատկապես XIII-XV դարերից տաճարի անունով կոչվել է նաև Էջմիածին) դարձավ հայոց հոգևոր կենտրոնը, իսկ տաճարը` անկախ կաթողիկոսական աթոռանիստի տեղափոխություններից, պահպանեց մայր տաճարի առաջնային նշանակությունը:
IV դարից սկսած Էջմիածինն ունեցել է հոգևոր-մշակութային նշանակալից կյանք, շարունակ հարստացել նորանոր կառույցներով ու հիմնարկություններով: Դեռևս Գրիգոր Լուսավորչի կաթողիկոսության օրոք (302-325թթ.) կառուցվում են հայրապետանոց, միաբանների և սպասավորների կացարան (Vդարից հայտնի է Սուրենյաց անապատ անունով), հիմնադրվում Ս. Հռիփսիմյաց վկայարանները, հոգ տարվում նորահաստատ քրիստոնեության հոգևոր գործիչներ պատրաստելու և նրանց կրթության ուղղությամբ:
Այդ նպատակով բացվում են հունական ու ասորական դպրոցներ: Դպրոցներ բացվեցին նաև Ներսես Ա Մեծի օրոք (353-373թթ.):
Էջմիածինը հոգևոր-մշակութային առանձնակի վերելք է ապրում հատկապես V դարում, երբ բուռն գործունեություն են ծավալում Հայոց լուսավորիչներ Սահակ Ա Պարթևն (388-439թթ.) ու Մեսրոպ Մաշտոցը (361-440թթ.), որոնք Վռամշապուհ թագավորի սատարմամբ հիմնադրում են հայոց մեսրոպատառ առաջին դպրոցը:
Դրանից քիչ հետո Էջմիածինն իր հոգևոր գործիչներով դառնում է Վարդանանց (450-451թթ.), ապա` Վահանանց(481-484թթ.) ազատագրական պատերազմների ոգեշնչող:
Թեև 484թ. կաթողիկոսարանը տեղափոխվում է Դվին, սակայն հոգևոր-մշակութային կյանքն Էջմիածնում շարունակում է ծաղկում ապրել: 484-486թթ. Վահան Մամիկոնյանը հիմնովին նորոգում է վանքը, իսկ 486-491թթ. վանքի հոգաբարձու Ղազար Փարպեցին հիմնադրում հայոց առաջին մատենադարանը: Այնուհետև Էջմիածինը դառնում է հայ գրչության նշանավոր կենտրոն, ուր տարբեր ժամանակներում գրվում, ընդօրինակվում ու ծաղկանկարվում են զանազան բնույթի բազմաթիվ ձեռագրեր:
Հոգևոր- մշակութային և շինարարական բուռն աշխատանքներ են ծավալվում VII դարում, հատկապես Կոմիտաս Ա Աղցեցի (615-628թթ.), Եզր Ա Փառաժնակերտցի (630-641թթ.) և Ներսես Գ Տայեցի (641-661թթ.) կաթողիկոսների օրոք:
618թ. նորոգվում է Մայր Տաճարը և կառուցվում Հռիփսիմեի տաճարը, 630թ.` Գայանե եկեղեցին և քահանայական դասի կայանը, 641-661թթ.` Զվարթնոցը, նոր վեհարան, բաղնիք, ջրհոր, հնձաններ:
II դարից սկսած Էջմիածինն Արտաշատի ու Դվինի, հետագայում նաև Անիի միջոցով մասնակցում է տարանցիկ առևտրին, ուներ հոծ ու բազմալեզու բնակչություն (հայեր, պարսիկներ, հույներ, ասորիներ):
Ըստ Փավստոս Բյուզանդի՝ IV դ. վերջին քառորդում Հայաստան կատարած արշավանքների ժամանակ պարսից արքա Շապուհ II-ը Էջմիածնից գերևարում է 19 հզ. տուն մարդ: Այդ փաստը, թեև հավանական ուռճացմամբ, վկայում է, որ Էջմիածինը եղել է բազմամարդ: Էջմիածինն ունեցել է զարգացած արհեստագործություն, դարբնություն, խեցեգործություն:
Զբաղեցրել է ընդարձակ տարածություն (արևելյան Զվարթնոցից մինչև Քասաղի աջ ափը), որն արդյունք էր ոչ միայն բնակչության բազմաշատության, այլև ավատական բնատնտեսության. Հայաստանի այլ քաղաքների նման Էջմիածնի բնակիչների զգալի մասը զբաղվել է երկրագործությամբ ու գյուղատնտեսական այլ աշխատանքներով:
Չնայած այս վերելքն առժամանակ կասեցվում է VII դ. կեսից սկսված արաբական արշավանքներով ու ավերումներով, սակայն VIII դ. սկսած Էջմիածնում նորից տնտեսական աշխուժացում է սկսվում և շարունակվում Հայոց Բագրատունյաց թագավորության ամբողջ ընթացքում:
Հայոց արքա Գագիկ Բ-ի (1042-1045թթ.) այցելության միջոցին Էջմիածինը տակավին շեն էր ու բարգավաճ: Այնուհետև մնում է անհիշատակ և օտար նվաճողներից (սելջուկներ, մոնղոլներ, թաթարներ) այնքան ավերված ու ամայի, որ Ստեփանոս Օրբելյանը հատուկ "Ողբ" է գրում:
Անշուք վիճակը շարունակվում է մինչև XV դ. կեսը, երբ Հովհաննես Հերմոնացու և Թոմաս Մեծոփեցու ջանքերով 1441թ.-ին գումարված Էջմիածնի ազգային ժողովը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսությունը վերահաստատում է Էջմիածնում: Էջմիածինը դառնում է համայն հայության հոգևոր-կրոնական կենտրոնը և Հայոց Կաթողիկոսի աթոռանիստը, որպիսին մնում է առ այսօր:
Պատմա-քաղաքական այս խոշոր իրադարձությունը, ինչպես և երկրի վարչական կենտրոն Երևանին մոտ լինելու հանգամանքը խթան են դառնում Էջմիածնի հետագա զարգացման համար:
Հաստատվելով Էջմիածնում` Հայոց կաթողիկոսները հնարավորություն են ստանում անձամբ հետևելու քաղաքի ներքին կյանքին, միաբանության հետ զանազան միջոցառումներ ձեռնարկում տնտեսական ու մշակությաին կյանքը բարվոքելու համար:
Երբ Գրիգոր Ժ Ջալալբեկյանցը (1443-1463թթ.) գնում է Էջմիածինը և դարձնում վանքապատկան կալվածք (որպիսին մնաց մինչև 1920թ.), կաթողիկոսարանն ու միաբանությունը սկսում են խրախուսել ու հովանավորել գյուղատնտեսության զարգացումը:
Էջմիածնի բնակիչների նախկին զբաղմունքների (պտղագործություն, այգեգործություն, հացահատիկների մշակում) վրա ավելանում են նորերը` գինեգործությունը, բամբակագործությունը, գյուղատնտեսությանն օժանդակող արհեստագործությունը, ավելի ուշ` շերամապահությունը:
Տնտեսական այս աշխուժացումը որոշ ժամանակով կասեցվում է XVII դ. սկզբին պարսից Շահ Աբաս I-ի արշավանքով: Տասնյակ հազարավոր հայերի բռնագաղթից հետո՝ 1614թ. նա Էջմիածնի տաճարից տեղահան է անում և Սպահան փոխադրում 15 որմեր, աշտանակներ, Գրիգոր Լուսավորչի աջը և այլ մասունքներ՝ ցանկանալով այնտեղ մի նոր "Էջմիածին" կառուցել, որով կկարողանար նոր երկրի հետ կապել գաղթված հայերին:
Մովսես Գ Տաթևացու (1620-1655թթ.) օրոք նորոգվում են այդ ավերումները և կատարվում նոր կառուցումներ` փուռ, ամբար, սեղանատուն, տնտեսատուն, պարսպապատվում վանքը:
Լայն շինարարություն է ծավալում Փիլիպոս Ա Աղբակեցին (1632-1655թթ.): Շինարարությունը գլխավորում է Ուստա Գրիգորը, որը 1639թ. արձանագրություն է թողել Տրդատա դռան վրա: Վաղուց չէր գործում Էջմիածնի դպրոցը, միայն XVII դ. առաջին քառորդում էր փորձ արվել այն վերաբացելու, երբ "արտաքին" գիտությունների նշանավոր վարդապետ Մելիքսեդեկ Վժանցին հրավիրվել էր Էջմիածին և ուսուցանել մի քանի աշակերտ:
Այդ բացը վերացնելու համար 1635-1637թթ. Հովհանավանքի դպրատունը փոխադրվում է Էջմիածին: Առժամանակ ծաղկում է դպրոցը (1640թ. հայտնի է "Վարդապետարան" անունով), երբ այնտեղ դասավանդում են գիտնական-ուսուցչապետեր Ոսկան Երևանցին, Սիմեոն Ջուղայեցին և Ստեփանոս Լեհացին:
1645թ. Փիլիպոս Աղբակեցին ձեռնարկում է տաճարի զանգակատան շինարարությունը, որն ավարտվում է 1658թ. Հակոբ Դ. Ջուղայեցու (1655-1680թթ.) օրոք:
1694թ. իշխան Աղամալ Շոռոթեցու միջոցներով, կառուցվում է Շողակաթ եկեղեցին, իսկ Աստվածատուր Ա Համադանցու (1715-1725թթ.) օրոք Նաղաշ Հովնաթանը կատարում է Մայր տաճարի որմնանկարները:
Պատկերազարդումներն ավարտում են նրա որդիները` Հակոբ և Հարություն Հովնաթանյանները Աբրահամ Գ Կրետացու (1734-1737թթ.) օրոք: Վերջինս հմուտ դիվանագիտությամբ կարողանում է ոչ միայն Էջմիածինը զերծ պահել թուրք-պարսկական պատերազմի` Հայաստանում կատարող ավերումներից, այլև Նադիր շահի` Էջմիածին այցելության ժամանակ(1737-1751թթ.) կառուցվում են Ղազարապատի հյուրանոցը (30-ից ավելի սենյակներով), պարտեզ, ջրավազան, բաղնիք, ախոռներ, գոմեր:
Սիմեոն Ա Երևանցու (1763-1780թթ.) օրոք՝ 1768թ., հիմնովին վերակառուցվում է վանքի պարիսպը: Ուղղանկյուն պարիսպները չորս կողմերում ունեին կամարակապ չորս մեծ դռներ և ևս վեց դռներ` տարբեր կողմերում: Բուրգերը տեղադրված էին պարսիպների չորս անկյունագլուխներում և տեղ-տեղ` բոլոր կողմերում, որոնց շնորհիվ պարսպապատ վանքը ստացել էր ամրոցի նմանություն: Պարիսպների մերձակա տները քանդվում են և ավելի հեռվում կառուցվում է մի այլ եկեղեցի: Նախկին իջևանատան (քարավանսարա) շենքը կանոնավոր շուկայի է վերածվում:
1763թ. հիմնվում է երկու վարժարան (ամռան և ձմռան), որոնց ուսուցիչ-տեսուչ է նշանակվում Պետրոս Բերթումյանց (Աղամալյան) եպիսկոպոսը: Այդ վարժարանները, որոնք փաստորեն միայն բաժանմունքներ էին, այսուհետև հայտնի են "Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոց" անունով:
1771թ. Սիմեոն Երևանցին հիմնադրում է նաև Հայաստանում առաջին տպարանը (որտեղ 1772թ. լույս է տեսել Հայաստանում առաջին գիրքը` իր իսկ "Գիրք Աղօթից որ կոչի Զբօսարան հոգեւոր"-ը), 1776թ.` առաջին թղթի գործարանը (թղթատուն):
Էջմիածին է հրավիրվում Հովնաթան Հովնաթանյանը, որը 1769թ. սկսում է Մայր տաճարի նոր պատկերազարդումը և ավարտում Ղուկաս Կարնեցու (1780-1799թթ.) օրոք: Վերջինս ավարտում է տաճարի հիմնական վերակառուցումը: Հետագա աշխատանքները մասնակի բնույթ էին կրում և չէին աղճատում տաճարի նախնական ձևն ու տեսքը:
XVII-XVIII դդ. աշխուժանում է տնտեսական ու առևտրական կյանքը: Էջմիածնով է անցնում Թավրիզ-Երևան-Կարին քարավանային ճանապարհը: Էջմիածնեցի վաճառականները արտահանում են բամբակ, գինի և այլն:
XIX դ. սկզբին Էջմիածինը գտնվում էր ռուս-պարսկական պատերազմի (1804-1813թթ.) առաջավոր գծում: Երբ 1804թ. պարսից թագաժառանգ Աբաս-Միրզան բանակ է դնում Էջմիածնի մոտ և Երևանը պաշարած ռուսական զորքերի մեջ հիվանդություն է տարածվում, Գեներալ Ցիցիանովը թողնում է պաշարումը, մեկնում Էջմիածին և, հիվանդներին, վանքի միաբանների մի մասին ու որոշ արժեքավոր իրեր ու եկեղեցական սպասներ վերցնելով, տեղափոխվում Թիֆլիս (դրանց մի մասը վերադարձվում է պատերազմից հետո) :
1806թ. սեպտեմբերին ռուսական զորքերը կրկին գրավում են Էջմիածինը, սակայն 1813թ. Գյուլիստանի պայմանագրով ստիպված նորից զիջում պարսիկներին:
1828թ. Էջմիածինը Արևելյան Հայաստանի կազմում վերջնականապես միացվում է Ռուսաստանին: Այդ իրադարձությունը կարևոր նշանակություն է ունենում Էջմիածնի հետագա զարգացման համար:
Ազատվելով օտարերկրյա նվաճողների դարավոր բռնություններից` Էջմիածնի բնակիչները հնարավորություն են ստանում բարելավելու տնտեսական ու հոգևոր-մշակութային կյանքը:
Էջմիածնում նոր վերելք է սկսվում, որը շարունակվում է ամբողջ XIX դ.: Էջմիածինը աստիճանաբար ներգրավվում է ռուսական կառավարման ու մշակութային –տնտեսական կյանքի ոլորտում, սակայն մնում վանքապատկան և ռուսական կառավարությունը, նախկին իշխանությունների նման, նույնպես ճանաչում են միաբանության իրավունքներն Էջմիածնի վրա:
Չնայած XIX դ. կեսից Էջմիածինը դառնում է Երևանի նահանգի Էջմիածնի շրջանի կենտրոնը, այնուամենայնիվ, բուն քաղաքը կառավարում էին կաթողիկոսարանն ու միաբանությունը` սինոդի հետ մեկտեղ:
XIX դ. առաջին կեսին Էջմիածնում նշանակալից աշխատանքներ են կատարվում հատկապես Եփրեմ Ա Ձորագեղցի (1809-1830.թ), Հովհաննես Ը Կարբեցի (1831-1842թթ.) և Ներսես Ե Աշտարակեցի (1843-1857թթ.) կաթողիկոսների օրոք:
1833թ. կանգնեցվում է հուշարձան` նվիրված 1827թ. Օշականի ճակամարտում ընկած ռուս զինվորի հիշատակին, 1837թ. սկսում է գործել դեռևս 1808թ. կազմավորված սինոդը, 1847-ին սկսվում է Ներսիսյան ձկնաբույծ լճակի շինարարությունը, հոգ տարվում քաղաքը խմելու ջրով ապահովելու մասին, վերակառուցվում շուկան, Էջմիածնում և շրջակայքում տնկվում են բյուրավոր ծառեր` թթենիներ, կաղամախիներ, ուռենիներ և այլն:
1847թ. Ներսես Աշտարակեցին ընդլայնում է իր իսկ հիմնած վարժարանը: Առանձնապես հատկանշական է Գևորգ Դ. Կոստանդնոպոլսեցու (1866-1882թթ.) վարժարանը:
1868թ. մայիսին լույս է տեսնում առաջին պարբերականի «Արարատ» ամսագրի առաջին համարը: 1869թ. մայիսի 25-ին հիմնադրվում է Հայաստանում առաջին և միակ բարձրագույն հոգևոր հաստատությունը` Գևորգյան ճեմարանը: Ճեմարանին կից կառուցվում են ննջարաններ, հիվանդանոց և օժանդակ այլ շինություններ:
Նույն` 1869թ. հիմնադրվում է Էջմիածնի թանգարանը, կարգավորվում տպարանը, ընդլայնվում գրատուն-մատենադարանը, 1879թ. բացվում նրա ընթերցարանը: 1889թ. կառուցվում է տպարանի նոր շենքը, նորոգումներ ու մասնակի փոփոխություններ կատարվում վանքում ու շրջակայքում, իսկ Մկրտիչ Ա Վանեցու օրոք վանքում անցկացվում է էլեկտրական լուսավորություն:
XIX դ. վերջերից Էջմիածինը դառնում է հայ մշակույթի կարևոր կենտրոններից: Էջմիածին են հրավիրվում մշակույթի ու գիտության մի շարք գործիչներ` դասավանդելու Գևորգյան ճեմարանում կամ աշխատելու Մատենադարանում ու «Արարատ»-ի խմբագրությունում:
Էջմիածնում ապրում ու գործում էին` Կոմիտասը, Հ. Հովհաննիսյանը, Հ. Աճառյանը, Մ. Աբեղյանը, Ե. Թադևոսյանը, Գ. Տեր-Մկրտչյանը, Գ. Հովսեփյանը և ուրիշներ:
Մշակութային կյանքի վերելքին զուգընթաց աճում է բնակչությունը (1909թ. Էջմիածինն ուներ 3422բն.):
Աշխուժանում է քաղաքական կյանքը:
Սակայն Էջմիածնի զարգացումը խաթարվում է հայ-թուրքական կռիվներով: Էջմիածինը վերածվում է պատերազմի արհավիրքներից տուժած հայ գաղթականության հավաքատեղիի:
Դարեր շարունակ Էջմիածինը եղել է պետականությունից զրկված, աշխարհով մեկ սփռված հայ ժողովրդի ազգային-քաղաքական կենտրոնը: Էջմիածինը բազմիցս եղել է ազատագրական շարժման կենտրոն, իրեն է ձգտել ազատագրական շարժման բազմաթիվ գործիչներների (Էմին Հովսեփ, Մովսես Բաղրամյան, Եգոր Խուբով), իսկ 1918թ.՝ Թուրքիայի հարձակման ժամանակ, Էջմիածնի բազմաթիվ աշխարհազորայիններ, մտավորականներ ու հոգևորականներ մասնակցում էին ճակատամարտին:
Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատվելուց (1920թ.) հետո Էջմիածնի զարգացումը ընթանում է ծրագրված ու կազմակերպված: Այն ընդգրկում է տնտեսության ու մշակութային բոլոր ոլորտները:
Խորհրդային իշխանության առաջին օրերից Էջմիածինը դադարում է վանքապատկան լինելուց և դառնում Վաղարշապատի գավառի կենտրոնը: Էջմիածինը սկսում է ապրել նոր կյանքով:Միջոցներ են ձեռնարկվում բարելավելու Էջմիածնում հավաքված բազմահազար գաղթականների վիճակը: Նրանց մի մասը մշտապես հաստատվում է Էջմիածնում:
Շինարարական-տնտեսական և կրթական-մշակութային աշխույժ եռուզեռ է սկսվում: Կառուցվում են տներ, արհեստանոցներ, բացվում դպրոցներ, ակումբներ, Մատենադարանը վերածվում է Նյութական մշակույթի ինստիտուտի (1921թ.) և դրվում գիտական հասարակայնության տրամադրության տակ:
1944թ. հրատարակվում է Հայրապետական Աթոռի «Էջմիածին» ամսագիրը, 1945թ. բացվում է Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանը: 1950-1960թթ. ճարտարապետական նոր կառույցներին զուգընթաց ուշադրություն է դարձվում նաև հների բարեկարգմանը. նորոգվում են Հռիփսիմեի տաճարը, Գայանե եկեղեցին, բարեկարգվում Զվարթնոցի շրջակայքը: Կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանի նախաձեռնությամբ մեծ շինարարարություն է ծավալվում Էջմիածնի վանքում: Կառուցվում է նոր վեհարան, կանգնեցվում Մեծ Եղեռնի զոհերի հուշարձան, վերականգնվում Մայր տաճարի որմնանկարները:
Դարավոր կառուցումներից ու վերակառուցումներից հետո 1960-ական թթ. վերջին վերջնականապես ամբողջականացավ Էջմիածնի վանքի համալիրը, որն այժմ ոչ միայն Էջմիածնի տաճարի գլխավոր անսամբլներից է, այլև հայ ճարտարապետության գոհարներից:
Հայաստանում քրիստոնեության գլխավոր կենտրոնը լինելու շնորհիվ՝ Էջմիածինը դարեր շարունակ երկրի համար ունեցել է հոգևոր-մշակութային մեծ նշանակություն: Այստեղ են հիմնվում առաջին դպրոցը, մատենադարանը և ճեմարանը: Հենց այստեղ են Մեսրոպ Մաշտոցը և Սահակ Պարթևը հիմնում հայալեզու առաջին դպրոցը: Էջմիածնում է հիմնադրվում Հայաստանում առաջին տպարանը (1771թ.), թղթի գործարանը (1776թ.), պարբերականը (1868թ.), թանգարանը (1869թ.): Էջմիածնում են գտնվում հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներ Սուրբ Հռիփսիմե վանքը (618թ.), Սուրբ Գայանե վանքը (630թ.), Սուրբ Շողակաթ եկեղեցին (1694թ.), Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին (1767թ.), Զվարթնոց տաճարը (641-661թթ.):
Այսօրվա Էջմիածնի հատակագծման աշխատանքները սկսվել են Ալեքսանդր Թամանյանի գլխավորությամբ, 1925թ.-ին:
1939-1943թթ. կազմվել է քաղաքի գլխավոր հատակագիծը, ուր հաշվի են առնվել դարերով կազմավորված տեղանքի առանձնահատկությունները, պատմաճարտարապետական հուշարձանների առկայությունը և բնական պայմանները: Ճարտարապետական հիմնական անսամբլները կողմնորոշվել են դեպի Արարատ, մասամբ դեպի Արագած լեռը, հաշվի են առնվել նաև քաղաքի հետագա զարգացման և տուրիզմի հարաճուն ծավալման պահանջները:
Քաղաքի կենտրոնի կառուցապատումը ձևավորվել է Կոմիտասի անվան հրապարակով` քաղաքապետարանի վարչական շենքի և վանքի համալիրի անսամբլային մասնակցությամբ:
Ներկայիս Էջմիածինը հանրապետության գեղեցիկ և ինքնատիպ ճարտարապետական կերպար ունեցող քաղաքներից մեկն է: Այն` շնորհիվ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի, դարձել է հանրապետության այցելուների և տուրիզմի ամենահետաքրքիր վայրերից մեկը: Քաղաքն այժմ զբաղեցնում է 4424 հա հողատարածք և ունի գրեթե 60 հազար բնակչություն:
Քաղաքի առողջապահական համակարգում ընդգրկված են հիվանդանոցներ, պոլիկլինիկաներ, ատամնաբուժարաններ, ծննդատուն, շտապօգնության և հիգիենիկ հակահամաճարակային պետական ձեռնարկություններ:
Քաղաքը նախկինում համարվել է խոշոր արդյունաբերական կենտրոն`իր տարածքում ունենալով ժամանակակից տեխնիկայով ու սարքավորումներով հագեցված այնպիսի հզոր գործարաններ, ինչպիսիք են «Ռաստր», «Ռեզիստր», «Էլեկտրոն» և «Սարքաշինական» գործարանները, որոնք գործել են միութենական ռազմաարդյունաբերության համալիրի կազմում և թողարկել գերճշգրիտ սարքեր:
Ներկայում այդ գործարաններն աշխատում են ոչ լրիվ հզորությամբ, սակայն պահպանել են իրենց ներուժը և ունեն վերագործարկման լուրջ հեռանկարներ: «Պլասմասա», «Գրանիտ», «Հայքար», «Շինարարական նյութերի և իրերի կոմբինատ» և «Կարին» գործարաններն իրականացնում են լայն սպառման ապրանքների և կենցաղային իրերի արտադրություն:
Քաղաքն ունի գյուղմթերքների արտադրության զարգացման մեծ հնարավորություն: Շուրջ 2000 հա հողատարածք օգտագործվում է այդ նպատակով: Զարգացած է խաղողագործությունը, պտուղ-բանջարաբոստանային և հացահատիկային կուլտուրաների մշակությունը:
Քաղաքում գործում են գինու և կոնյակի գործարաններ:
Հզոր հնարավորություններ ունեն նաև պահածոների երկու խոշոր գործարանները, որոնք իրականացնում են գյուղմթերքների վերամշակում: Քաղաքի շրջակայքում արհեստական բազմաթիվ լճերի առկայությունը, բնակլիմայական նպաստավոր պայմանները զարգացման հնարավորություններ են ստեղծում ձկնաբուծական` հատկապես իշխան տեսակի ձկան աճեցման համար, որը մեծ պահանջարկ ունի ԱՊՀ և եվրոպայական շուկայում: Կան նաև հացաբուլկեղենի արտադրության ձեռնարկություններ: Քաղաքում գործում է տրանսպորտային խոշոր ձեռնարկություն:
Գործում են 13 դպրոց, 8 մանկապարտեզներ, 2 մարզադպրոց, որտեղ գործում են ֆուտբոլի, ծանրամարտի, ըմբշամարտի, շախմատի, գիմնաստիկայի, բասկետբոլի և վոլեյբոլի խմբեր, որոնք ՀՀ տարբեր առաջնություններին մասնակցում են իրենց հավաքական կազմերով:
Քաղաքն ունի 2 երաժշտական դպրոց, գեղարվեստի դպրոց, 5 թանգարան, 1 մշակույթի տուն, 7 գրադարան, պետական քոլեջ և «Գրիգոր Լուսավորիչ» համալսարան: Էջմիածնի Մայր աթոռին կից գործում է Գևորգյան ճեմարանը:
Հանրապետությունում առաջին գիտահետազոտական հիմնարկներից մեկը` Հայաստանի կուլտուր-պատմական ինստիտուտը բացվել է Էջմիածնում, որը հետագայում վերակազմվեց և տեղափոխվեց Երևան:
Էջմիածինն իր երկար ու ձիգ պատմության ընթացքում տվել է հայ մշակույթի շատ երախտավորներ, քաղաքական – հասարակական ականավոր գործիչներ` Կոմիտաս, Հովհ. Հովհաննիսյան, Հր. Աճառյան, Մ.Աբեղյան, Ե. Թադևոսյան, Մ. Եկմալյան, Ս. Մելիքյան, Ռ. Մելիքյան, Վ. Կոստանյան և ուրիշներ:
Քաղաքի առօրյան լի է բազմաթիվ մշակութային միջոցառումներով:
Քաղաքում գործում են հասարակական տարբեր կազմակերպություններ` «Երկրապահ կամավորականների միություն», «Մեր տուն» ՀԿ, «Ռոսիա» ՀԿ, «Հայ միասնության խաչ» բարեգործական-հասարակական կազմակերպությունը:
Էջմիածին քաղաքի իշխանությունն անում է հնարավորը հայ և օտարազգի զբոսաշրջիկներին ու հյուրերին հինավուրց քաղաքը բարետես ներկայացնելու համար: Վերանորոգվում ու լուսավորվում են փողոցները, ավելացվում են կանաչ տարածքները, բարեկարգվում են բակերն ու զբոսայգիները, քաղաքի հին ճարատարապետական կողթողների կողքին ավելանում են նորերը` Մակար Եկմալյանի կիսանդրին և Արցախյան ազատամարտին նվիրված հուշակոթողը քաղաքապետարանի հարակից այգում, Չարենցի արձանը մեծ բանաստեղծի անունը կրող թաղամասում և այլն:
Էջմիածինն ակտիվ համագործակցում է տարբեր միջազգային կազմակերպությունների և քաղաքների հետ: Քաղաքը բարեկամական կապեր ունի Իսի Լե Մուլինո, Շաղվիո Շավանիո (Ֆրանսիա), Ֆրեզնո (ԱՄՆ), Պետրոզավոդսկ, Սերգիև-Պոսադ(ՌԴ), Վելիկո-Տրնովո (Բուլղարիա), Բելգորոդ-Դնեստրովսի (Ուկրաինա), Մցխեթա (Վրաստան), Դաուգավպիլս (Լատվիա), Մարտակերտ և Հադրութ (ԱՀ) քաղաքների հետ:
Էջմիածինը նաև ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Համաշխարհային ժառանգության քաղաքներ» կազմակերպության անդամ է:
Այսպիսով՝ V դարից ի վեր Էջմիածինը եղել է ոչ միայն հայ ժողովրդի նշանավոր ուխտատեղի, այլև մշակույթի հին ու նոր կոթողներով գրավել այլազգի գիտնականների, գրողների, բանաստեղծների, պետական ու քաղաքական գործիչների և ճարտարապետների ուշադրությունը:

Էջմիածնեցին անկեղծորեն սիրում է իր քաղաքը և, իրավմամբ, հպարտանում նրա ավելի քան 2700-ամյա փառավոր պատմությամբ: Բայց նաև, միաժամանակ, խորապես համոզված է, որ ինքն անբաժան է այդ պատմությունից, ավելին՝ այն կերտողներից մեկն է, ուստի պարտավոր է անել իրենից կախված հնարավորը, որ համայն հայության հոգևոր կենտրոն, ալեհեր ու հավերժ երիտասարդ իր սիրելի քաղաքի ապագան լինի առավել գեղեցիկ ու լուսավոր:

Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարն աշխարհասփյուռ հայ ժողովրդի հոգևոր կենտրոնն է,Սրբություն Սրբոցը:Բացառիկ է նրա առաքելությունը հայ ժողովրդի ազգային-հոգևոր ու մշակութային կյանքում: Ոչ մի այլ ազգային «գանձ» այնքան մեծ դեր ու նշանակություն չի ունեցել ու չունի, որքան Սուրբ Էջմիածինը: Դարերի ընթացքում Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարը ենթարկվել է այն բոլոր փորձություններին, ինչ իր հարազատ ժողովուրդը: Դիտե՛ք նրա պատերը, որ, ասես, կրում են հայ ժողովրդի պատմության կնճիռներն ու նրա հարատևման կնիքը: Սուրբ Էջմիածին` կա արդյոք մի հայ, որ լսած չլինի այս սրբանվեր ու աստվածահունչ անունը: Այն հայ ժողովրդի սիրտն ու հոգին է, նրա գոյության զարկերակը, և իհարկե իր աշխարհացիր զավակների դարավոր հոգևոր մշակույթի անպատմելի ու ինքնահատուկ արտահայտությունը: Անվերջ խոսվել է Սրբության Սրբոց Էջմիածնի մասին, ու դեռ կխոսվի:
Մայր Տաճարը կառուցվել է Հայոց առաջին հայրապետ Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից` համաձայն իր տեսիլքի, ըստ որի Աստծու Միածին Որդին իջնում է երկնքից և ոսկե մուրճով հարվածում գետնին՝ ցույց տալով այն վայրը, ուր պետք է կառուցվեր Էջմիածնի Սուրբ Տաճարը:
Մայր Տաճարը կառուցվել է Հայոց առաջին հայրապետ Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից: Գիշերային մենության մեջ մտորումներով տարված՝ նա մի հիասքանչ տեսիլք տեսավ: Աստծու Միածին Որդին իջավ երկնքից և ոսկե մուրճով հարվածեց գետնին` ցույց տալով այն վայրը, որտեղ պետք է կառուցվեր Էջմիածնի Սուրբ Տաճարը. «...Եւ մի ահաւոր տեսիլ մարդոյ բարձր եւ ահեղ, որ զառաջն ունէր եւ զէջսն ի վերուստ մինչեւ ի խոնարհ առաջապահ յառաջեալ, եւ ի ձեռինն իւրում ուռն մի մեծ ոսկի. եւ այն ամենայն զհետ խաղացեալ գայր: Եւ ինքն սլացեալ խոյացեալ գայր` ըստ նմանութեան արագաթեւ արծուոյ. եւ եկն էջ եհաս մինչեւ մօտ ի յատակս երկրիս, ի շինամէջ քաղաքին, եւ բաղխեաց զթանձրութիւն լայնատարած գետնոյն, եւ մեծ եւ անչափ դրնդիւնքն հնչեցին սանդարամետս անդնդոց. եւ ամենայն երկիր յերեւելիս, յական տեսանելեաց բաւելոյ, հարթ հաւասար դաշտաձեւ յատակեցաւ...»: Այս զարմանահրաշ տեսիլքից հետո Ս. Գրիգոր Լուսավորիչն ու Ս. Տրդատ թագավորի ընտանիքը ժողովրդին առաջնորդեցին Միածնի իջման վայրը և կառուցեցին Մայր Տաճարը: Սուրբ Էջմիածինը նաև կոչվում է «լույսով լուսավորված», քանի որ ոչ թե կառուցվեց մահկանացու ճարտարապետների կողմից, այլ հիմնվեց Երկնավոր Ճարտարապետի կողմից, Ով, իր լույսով լուսավորելով, ուրվագծեց նոր եկեղեցին: Ս. Էջմիածնի Մայր Տաճարի կառուցումն ավարտվեց 303 թվականի օգոստոսին: Տաճարի օծումը տեղի ունեցավ Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման տոնին նախորդող շաբաթ օրը և անվանվեց Ս. Մարիամ Աստվածածին: Այդ պատճառով Մայր Տաճարի հիշատակության օրը նշվում է Աստվածածնի վերափոխման տոնին նախորդող շաբաթ օրը: Իր կառուցումից կարճ ժամանակ անց Էջմիածնի Մայր Տաճարը հռչակվեց որպես Հայ Եկեղեցու և հայ ժողովրդի հավատքի խորհրդանիշ` հաճախ կոչվելով նաև Վաղարշապատի կաթողիկե, Կաթողիկե կամ պարզապես Առաջին Եկեղեցի:
Ինչպիսի՞ փոփոխությունների է ենթարկվել Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը տարիների ընթացքում
360թ. Սուրբ Էջմիածինը կրեց առաջին հարվածը, երբ պարսից Շապուհ II արքան, մեծաթիվ բանակով ներխուժեց Հայաստան և փորձեց Մայր Տաճարը զրադաշտական մեհյանի վերածել: Շապուհ արքայի արշավանքից հետո Ներսես Մեծ Կաթողիկոսը ձեռնամուխ եղավ տաճարի վերակառուցմանը:
Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից հայ գրերի գյուտից հետո` 5-րդ դարի սկզբին, Վաղարշապատի Կաթողիկոսությանը կից հիմնադրվեց Մեսրոպյան հայկական դպրոց: Վերանորոգչական աշխատանքներ կատարվեցին նաև Սահակ Պարթեւ Կաթողիկոսի (387-428) օրոք: 484 թ. Հայրապետական Աթոռը տեղափոխվեց Դվին, որն այդ ժամանակ երկրի քաղաքական կենտրոնն էր: Չնայած Աթոռի տեղափոխմանը` Ս. Էջմիածինը շարունակում էր մնալ հայ ժողովրդի հոգևոր կենտրոնը: 5-րդ դարի հայ գրականության ոսկեդարյան շրջանի պատմիչ Ղազար Փարպեցին գրում է, որ մոտավորապես այդ շրջանում Վահան Մամիկոնյանը պարսից արքայության կողմից Հայաստանի մարզպան նշանակվեց: Նա կարևոր բարեփոխումներ կատարեց Էջմիածնի Մայր Տաճարում: Արդյունքում Մայր Տաճարը ստացավ այն տեսքը, որն ունի այժմ :
10-րդ դարի պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին գրում է, որ 618 թվականին Կոմիտաս կաթողիկոսը. «Վաղարշապատ քաղաքի տաճարի փայտյա գմբեթը քանդելով` կառուցում է գեղեցիկ ու հիասքանչ քարտաշ մի գմբեթ»: Մայր Տաճարի նորոգությամբ զբաղվում է նաև Ներսես Գ. Տայեցի կաթողիկոսը (641-661), սակայն պատմիչները շատ բան չեն հայտնում նրա կատարած նորոգության մասին և միայն նշում են, որ «մեծապէս նորոգեաց զԷջմիածինն»:
Հայաստանում իշխող քաղաքական իրավիճակով պայմանավորված` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսությունը 931 թ. Դվինից տեղափոխվեց Աղթամար, այնուհետև Անի և կրկին Կիլիկիա, որտեղ 1198 թ. հիմնվեց հայկական թագավորություն: 1441 թ. Վաղարշապատում գումարվեց Ազգային եկեղեցական ժողով և որոշում կայացվեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսությունը Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնին վերադարձնելու վերաբերյալ:Այսպիսով, երկար թափառումներից հետո, կաթողիկոսական Աթոռը վերահաստատվում է Էջմիածնում: Թովմա Մեծոփեցին, իր աշակերտների գլուխ անցած, ձեռնամուխ է լինում Մայր Տաճարի ու շրջակա վանքերի մաքրությանը: Նորընտիր Կաթողիկոս Կիրակոս Վիրապեցին (1441-1443 թթ.) ընտրվելուց անմիջապես հետո սկսում է Մայր Տաճարի վերանորոգման աշխատանքները: Թե հատկապես ինչ աշխատանքներ է կատարել Վիրապեցին, այդ օրերի պատմիչ Թովմա Մեծոփեցին չի հայտնում: Դրանից կարելի է եզրակացնել, որ այդ աշխատանքները սահմանափակ ծավալով էին: Կիրակոս Ա. Հայրապետից հետո մինչև ԺԷ. դարի սկիզբը, Մայր Տաճարի մասին հիշատակություն չկա: Այդ ընթացքում Տաճարը մեծապես տուժում է անընդհատ կրկնվող թուրք-պարսկական պատերազմների հետևանքով: 1629 թ. կաթողիկոսական գահ է բարձրանում Մովսես Գ. Տաթևացին (1629-1631 թթ.): Նա Մայր Տաճարն իր նախորդներից ժառանգում է ավերակ ու անմխիթար վիճակում: Մինչ Մայր Տաճարի շինությանն անցնելը, Մովսես Կաթողիկոսը, վերակառուցում է Մայր Աթոռի պարիսպները յոթ բուրգերով, իսկ Տաճարի շրջակայքում կառուցում է միաբանական խցեր, սեղանատուն, հացի փուռ, պահեստ և այլն: Վերանորոգվում են Տաճարի խարխլված պատերը, վերաշինվում ծածկը,խարխլված գմբեթն ու սալահատակը:
1635-1637 թթ. Օսմանյան Թուրքիայի սուլթան Մուրադ Դ.-ն արշավանք է կազմակերպում դեպի Պարսկաստան: Սկսված պատերազմի հետևանքով մեծապես տուժում է նաև Մայր Տաճարը: Վերոհիշյալ թուրքական արշավանքի ժամանակ Տաճարի ավերված մասերը վերանորոգում է Փիլիպպոս Ա. Աղբակեցի (1632-1655 թթ.) Կաթողիկոսը. «ի հիմանց մինչեւ ցգագաթ գմբէթին, յորոյ վերայ կառուցին զնշան Տէրունական խաչին՚»: Նորոգվում է նաև Տաճարի տանիքը: Սակայն Փիլիպպոս Կաթողիկոսի ամենակարեևոր ձեռնարկը, կապված Մայր Տաճարի հետ, եղավ զանգակատան կառուցումը: Իր հովվապետական այցելությունների ընթացքում Կաթողիկոսը լինում է Կոստանդնապոլսում, որտեղ հանդիպում է բուրսացի մեծահարուստ Անտոն Չելեպիին, որն ուրախությամբ է ընդունում Կաթողիկոսի առաջարկն առ այն, որ իր միջոցներով Մայր Տաճարին կից զանգակատուն կառուցվի: Հոգ չէ, թե որքան կլիներ այդ ծախսերի արժեքը, կարևորը, ըստ Չելեպիի, որ կառուցվելիք զանգակատունը լիներ լայն և ընդարձակ, հաստահեղույս և բարձրաշեն:
Եվ այսպես, 1654 թ. սկսվում է զանգակատան շինարարությունը, որի մասին առանձին մանրամասներ է հայտնում Առաքել Դավրիժեցին. «Յարեւմտից կողմն մեծի տաճարին Աստուծոյ սուրբ Էջմիածնի, ի վերայ արեւմտեան դրան նորին հուպ եւ կից որմոյ նորին, բարձրացաւ շէնքն մինչեւ կապեցան ներքին կամարքն»: Զանգակատան շինարարությունն ավարտվում է Հակոբ Դ. Ջուղայեցի (1655-1680 թթ.) Կաթողիկոսի օրոք: Մայր Տաճարի զանգակատունը հայ ճարտարապետության այն եզակի հուշարձաններից է, որի շինարարության վերաբերյալ հայտնի են գրեթե բոլոր տվյալները: Զանգակատունը կառուցող վարպետ-քանդակագործը եղել է Սահակ Խիզանեցին, որին օգնել են որդին` Մինասը և փեսան` Մուրադը: Որմնանկարների հեղինակը Զաքարե Ոսկերիչն է:
Մայր Տաճարի վերանորոգությունների ու նրա հավելումների մի կարևոր շրջան սկսվում է Եղիազար Ա. Այնթապցիի (1681-1691 թթ.) կաթողիկոսական գահին նստելուց հետո: Մայր Տաճարում նրա կատարած աշխատանքների մասին տեղեկություններ են հայտնում Սիմեոն Ա. Երևանցի կաթողիկոսը և Զաքարիա Ագուլեցին: Նա Միածնի Իջման վայրի վրա փոքրիկ գմբեթ է կանգնեցնում` «չորիւք սեամբ խամ (անտաշ, հասարակ) քարիւք, եւ հաստատեաց սեղան, զի Պատարագ մատչիցի»: Մայր Տաճարի հյուսիսային, հարավային և արևելյան խորանների վրա Եղիազար Կաթողիկոսը կառուցել է տալիս համապատասխանաբար երեք զանգակատուն:
Թեև Մայր Տաճարի հետ կապված ոչ մի գործ չի հիշատակվում Եղիազար Կաթողիկոսի հաջորդ` Ալեքսանդր Ջուղայեցի Հայրապետի կողմից կատարված, սակայն տեղին է հիշատակել նրա կաթողիկոսության տարիներին Մայր Տաճարին պոլսեցիների նվիրաբերած նշանավոր ասեղնագործ վարագույրը, որի պատկերագրության նյութը Լուսավորչի Տեսիլքում հայտնված Մայր Տաճարի ճարտարապետական արտապատկերումն է:
Տաճարի ներսի խնդիրներով ու հարդարանքով է զբաղվել Աստվածատուր Ա. Համադանցի (1725-1725 թթ.) կաթողիկոսը: Նա նախ փոխում է Միածնի Իջման վայրի Ս. Սեղանը, որը պատրաստել է տալիս մարմարից, ապա նույն Ս. Սեղանի կաթողիկեն, գմբեթով ու չորս սյուներով հանդերձ,«ծաղկեցոյց ոսկւով եւ պէս-պէս երանգօք, եւ արար զարմանալի տեսողաց»: Նա Իջման Ս. Սեղանի շուրջ կառուցում է քառակուսի պղնձե վանդակ: Այն ուներ երկփեղկ երկու դռներ, մեկը` հարավային, մյուսը` արևմտյան: Աստվածատուր Կաթողիկոսի Մայր Տաճարում կատարած հաջորդ գործերից են Ավագ խորանի մարմարյա բեմապատի կառուցումը, եկեղեցու սալահատակի և Տաճարի կենտրոնական չորս մեծ սյուների նորոգումը, պատերի ու առաստաղի սպիտակեցումը: Աստվածատուր կաթողիկոսի հրամանով կատարված նկարազարդումների ու որմնանկարների հեղինակը մեծահամբավ որմնանկարիչ Նաղաշ Հովնաթանն է, ով աշխատել է Էջմիածնում 1712-1721 թթ.: Աստվածատուր Համադանցուն հայրապետական գահին հաջորդում է Կարապետ Բ. Ուլնեցի (1726-1729 թթ.) կաթողիկոսը: Վերջինս է, Ավագ խորանի բեմի ճակատի (բեմապատ) մարմարյա հարթության վրա, նկարել է տվել Քրիստոսի տասներկու աշակերտների պատկերները, որոնց մեջտեղում Սբ. Աստվածածինն է: Աշակերտների պատկերները երկու կողմից վերջանում են Ս. Ստեփանոս և Ս. Փիլիպպոս սարկավագների պատկերներով:
Մայր Աթոռում շինարարական մեծ գործունեություն է ծավալում Սիմեոն Ա. Երևանցի կաթողիկոսը (1763-1780 թթ.): Մայր Տաճարի հետ կապված նրա ձեռնարկներից է Մայրավանքի շրջակայքում ջրհորների կառուցումը: Բանն այն է, որ ոչ միայն Մայր Տաճարը, այլև Մայր Աթոռի մյուս շինությունները մեծապես տուժում էին ստորերկրյա ջրերից առաջացրած խոնավությունից: Նա ջրհորներ է փորել տվել, որպեսզի ստորգետնյա ուղիներով ջրերը չվնասեն Մայր Տաճարն ու մյուս շինությունները, մյուս կողմից էլ, որպեսզի հավաքված ջրերն օգտագործվեն Մայր Աթոռի կարիքների համար: Նրա օրոք ևս շարունակվում են Մայր Տաճարի նկարազարդման աշխատանքները, որի համար Մայր Աթոռ է հրավիրվում ծաղկանկարի մեծ վարպետ թիֆլիսաբնակ Հովնաթան Հովնաթանյանը: Այս սրբավայրի նորացումն ու վերանորոգումը վերջին տարիներին Հայոց Հայրապետների առաջնահերթ մտահոգությունն են եղել: Մայր Տաճարի վերանորոգման մի կարևոր շրջան էլ կարելի է համարել Գևորգ Դ. Կոստանդնուպոլսեցու (1866-1882 թթ.) հայրապետության շրջանը: Նրա օրոք Տաճարի արևելյան պատին կից ավելանում են թանգարանային երեք սենյակներ:
Մկրտիչ Ա. Խրիմյան (1892-1907 թթ.) կաթողիկոսի գահակալության օրոք ևս շարունակվում են Մայր Տաճարի վերանորոգման աշխատանքները: Նա մի շարք կարգադրություններ է կատարում Տաճարի վերանորոգման աշխատանքներն սկսելու համար: Խրիմյան Հայրիկը ծրագրում էր քերել Տաճարի ներսի որմնանկարները եւ հայկական ոճով նկարազարդել ամբողջ Տաճարի ներսը: Այդ ուղղությամբ որոշ աշխատանքներ կատարվում են և նոր որմնանկարչական աշխատանքների համար Մայր Աթոռ է հրավիրվում նկարիչ Վարդգես Սուրենյանցը: Սակայն ինչ-ինչ պատճառներով Հայրիկի նպատակադրվածությունը կյանքի չի կոչվում, իսկ սկսված աշխատանքներն էլ մնում են անավարտ:
Մայր Տաճարի ամբողջական վերանորոգումը եղել է նաև Խորեն Ա. Մուրադբեկյան (1932-1938 թթ.) կաթողիկոսի մտահոգությունը: Նա հանձնարարում է ԱՄՆ մեկնած Մայր Աթոռի միաբան Գարեգին արքեպիսկոպոս Հովսեփյանին հանգանակություն կազմակերպել Մայր Տաճարի վերանորոգման համար: Շուտով Սրբազան Հայրը հայտնում է Վեհափառին, որ ամերիկացի մեծահարուստ Ռոկֆելլերը կարծես թե ցանկանում է ֆինանսավորել Մայր Տաճարի վերանորոգման աշխատանքները: Սակայն Խորեն կաթողիկոսը մերժում է Գարեգին Սրբազանի առաջարկը. «Մայր Տաճարը հայ ժողովրդի պատմական նուիրական սրբութիւնն է, նրա Սրբութիւն սրբոցը եւ Լուսոյ խորանը եւ նորա վերանորոգութեան գործը հայ ժողովրդի պարտականութիւնն ու իրաւունքն է»:
Շուտով սկսվում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, որի ավարտից հետո Ամենայն Հայոց կաթողիկոսության գահին է բազմում Գևորգ Զ. Չորեքչյան (1945-1954 թթ.) Հայրապետը: Վեհափառի առաջին մտահոգությունը դարձյալ Մայր Տաճարի վերանորոգությունն էր: Նա այդ մասին բարձրաձայնում է 1945 թ. գումարված Ազգային եկեղեցական ժողովում :
1946 թ. Վեհափառը Հայրապետը խորհրդակցության է հրավիրում Հայաստանի նշանավոր մտավորականների, մշակութային գործիչների, արվեստաբանների և ճատարապետների: Քննարկումների արդյունքում որոշվում է ստեղծել հանձնաժողով` Մայր Տաճարի վերանորոգության աշխատանքները վերահսկելու համար: Գևորգ Զ Կաթողիկոսը համայն հայությանը կոչ է անում օժանդակել Մայր Տաճարի վերանորոգչական աշխատանքներին: Հայրապետի այս հորդորն անպատասխան չմնաց: Շուտով դրան արձագանքեց ազգային մեծ բարերար Գալուստ Գյուլբենկյանը, և սկսվեցին եկեղեցու բարեկարգման աշխատանքները: Այս ջանքերը նոր եռանդ ստացան երջանկահիշատակ Վազգեն Ա. Կաթողիկոսի օրոք` ազգային բարերար Ալեք Մանուկյանի նվիրատվություններով:
1955-1956 թթ. Մայր Տաճարի վերանորոգության առումով հսկայական աշխատանքներ են կատարվում. մարմարապատվում է Տաճարի հատակը, վերակառուցվում է Ավագ խորանը, սալահատակվում և բարեկարգվում է Տաճարի շրջակայքը: Այդ աշխատանքների ընթացքում հիմնովին վերանորոգվում են Մայր Տաճարի պատերը, սյուները, կամարները, թաղերը, գետնախարիսխները, փոխվում են ծածկերը: Վերջապես վերանորոգվում է քարե տանիքը և ապահովվում է Տաճարի անվտանգությունն անձրևաջրերից: Պատերը խոնավությունից պահպանելու համար համապատասխան աշխատանքներ են կատարվում և փակվում են ստորգետնյա ջրերի հոսքը դեպի Մայր Տաճար: Պրոֆեսոր Լիդիա Դուռնովոյի ղեկավարությամբ 25 հայ նկարիչներից բաղկացած մասնագետների խումբը դեռևս 1954 թ. սկսել էր որմնանկարների վերականգնողական աշխատանքները, որոնք ավարտվում են 1955 թ.: Վազգեն Վեհափառի հրամանով 1981-1982 թթ. կրկին կատարվում են Մայր Տաճարի որմնանկարների վերականգնողական աշխատանքներ, որոնց ղեկավարը վերականգնիչ-գեղանկարիչ Վարդգես Բաղդասարյանն էր:
1985 թ. ՍՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ Գրիգոր Խանջյանի ղեկավարությամբ վերանորոգվում և նորովի ձևավորվում ու հարդարվում է Մայր Տաճարի թանգարանային մասնաշենքը: Այստեղ տեղադրվում են Հունգարիայում պատրաստված նոր ցուցապահարաններ: Վեց ամիս տևած աշխատանքներից հետո նույն թվականի հուլիսի 31-ին տեղի է ունենում ցուցասրահի բացումը: Այս ձեռնարկի հովանավորը վենեսուելահայ բարերար Վարդգես Երիցյանն էր:
Քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն հռչակելու 1700-ամյակի կապակցությամբ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ. Հայրապետի հրամանով իրականացվեցին Մայր Տաճարի հիմնարար վերանորոգման աշխատանքներ: Նախ վերանորոգվեցին Տաճարի տանիքը, որմնանկարներն ու սրբանկարները, ինչպես նաև հարդարվեց ողջ Տաճարի ներսը ու վերականգնվեց Մայր Տաճարի շրջակայքի սալահատակը: Մասնագետները մեծ ուշադրություն են դարձրել հատկապես Տաճարի որմնանկարների վրա, որոնց մաքրման աշխատանքների ղեկավար նշանակվեց Մայր Աթոռի թանգարանների փոխտնօրեն, գեղանկարիչ-վերականգնող Անդրանիկ Անտոնյանը: Ավելի քան 20 տարվա մոմավառությունից մրոտվել էին Մայր Տաճարի որմնանկարները, առաստաղի եւ պատերի խոնավությունը քայքայել էր ծեփի ու հիմնաներկի կապակցող շերտը: Արտասահմանյան բարձրորակ ջրադիմացկուն լվացվող հատուկ սոսինձների միջոցով որմնանկարների քայքայված հատվածներն ամրացվեցին եւ վերականգնվեցին:
Այս վերջին վերանորոգության ժամանակ ի մի բերվեցին, ընդհանրացվեցին ու գեղանկարչորեն համալրվեցին որմնանկարները` պահպանելով Հովնաթանյանների հեղինակային մոտեցումը և մնալով ոճի մեջ հարազատ: Որոշ մասերում էլ կատարվեց ծաղկազարդերի թարմացում` յուղաներկերով և տեմպերայով :
Բացի որմնանկարներից վերջին տասը տարիների ընթացքում վերանորոգվեցին նաև Տաճարի աղոթասրահի մարմարյա հատակը, պատերի ստորին շարքերն ու որմնախարիսխները:
1700-ամյակի տոնակատարությունների օրերին Մայր Տաճարն այցելուներին ու ուխտավորներին ներկայացավ մի նոր փայլով ու շուքով:
Կատարված այս վերանորոգչական աշխատանքների արձանագրությունը զետեղված է Մայր Տաճարի արևմտյան աբսիդի ներսում` ճիշտ կենտրոնական դռան վերևում.
«Քրիստոսաւանդ սէր եւ Հայրապետական օրհնութիւն Մեր
առ լուսահոգի Տէր եւ Տիկին Ալեք եւ Մարի Մանուկեանց,
առ զաւակունս նոցին Ռիչարդ եւ Լուիզ, թոռունս եւ հետնորդս, որք
ի յաւերժացումն յիշատակի գերդաստանին Մանուկեան հաստատմամբ
իւրեանց հիմնադրամին փոյթ յանձին կալան զնորոգումն Միածնաէջ
Տաճարիս` սկսեալ յամէն Հայոց ՌՆԾ եւ ի Փրկչական թուին 2001. Ի
յաւէտ ժամանակս: Տնօրինութեամբ Մերով ամ յամէ յաւուր մահուանն
Մեծի Բարերարին Ալեքի Մանուկեան ի Սուրբ Աթոռս մատուսցի
Ս. Պատարագ եւ կատարեսցի Հոգեհանգիստ հանդիսաւոր առաջի Միածնաէջ Սրբոյ Սեղանոյս վասն հոգւոց հանգուցելոց գերդաստանին Մանուկեան:
Աջն Աստուծոյ հովանի եւ պահապան լիցի
ի վերայ Մանուկեան գերդաստանին. Ամէն:
Գարեգին Բ. Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց
Ս. Էջմիածին, 2001 թ.»:
Պետք է ասել, որ Մայր Տաճարը գտնվում է Վեհափառ Հայրապետի ամենօրյա հոգածության ներքո: Այսպես, նրա կարգադրությամբ 2008 թ. վերականորոգվեց Տաճարի թանգարանային մասնաշենքի նախամուտքը, թարմացվեցին թանգարանային մասնաշենքի ծաղկանկարները և փոխվեցին Մայր Տաճարի բոլոր 46 պատուհանները: Պարբերաբար սպիտակեցվում են մոմավառությունից մրոտվող պատերը:
Մայր Տաճարի ներքին ու արտաքին հարդարման աշխատանքների մեջ կարևորագույն տեղ է զբաղեցնում ժամանակակից հեռուստաակուստիկ համակարգի շինարարությունը: Սուրբ Էջմիածնի պատմության մեջ գրվեց նոր էջ:
Ճարտարապետությունը
Չնայած Մայր Տաճարը դարերի ընթացքում բազմիցս ավերվել և վերակառուցվել է, սակայն Տաճարի ներկայիս տեսքը համապատասխանում է Լուսավորչի տեսիլքում լույսով ուրվագծված կառույցին.«Եւ ի չորեցունց սեանցն ի վերայ խաչիցն կամարք զարմանատեսք ի միմեանս կապեցան. եւ ի վերայ այնորիկ տեսի գմբեթաձեւ խորանարդ ամպեղեն շինուած աստուածակերպ զարմանլի.....»
1950-ականների պեղումներն ապացուցեցին, որ ամենաուշը Ե. դարից սկսած Մայր Տաճարն ունեցել է բազիլիկատիպ խաչաձև գմբեթավոր կառուցվածք: Պեղումների ժամանակ բացվեցին ներկայիս մույթերի տակ Դ. դարի կառույցին պատկանող գմբեթակիր մույթերի խաչաձեւ խարիսխները, սալահատակի մնացորդները, իսկ Ավագ խորանի տակ հայտնաբերվեց նախնական խորանը` կենտրոնում թոնրաձև զոհարանով, ինչպես նաև ուրարտական բազալտե խոշոր կոթող: Սա նշանակում էր, որ Մայր Տաճարի տեղում Ք. Ա. առաջին հազարամյակի սկզբում արդեն սրբավայր է եղել: Ըստ 5-րդ դարի հայ պատմիչների վկայության` առաջին քրիստոնյա եկեղեցիները հիմնադրվել են հեթանոսական մեհյանների տեղում: Նմանապես, Մայր Տաճարը հիմնադրվել է հեթանոսական Արտեմիս աստվածուհուն նվիրված մեհյանի տեղում, որը, համաձայն Ս. Լուսավորչի տեսիլքի, ոսկե մուրճով հարվածելով մատնացույց է արել երկիր իջած Աստծու Միածին Որդին:
1958 թ. հնագիտական պեղումների ժամանակ Մայր Տաճարի Ավագ Խորանի տակ 1-1.5 մետր խորության վրա հայտնաբերվեց 5-րդ դարում Վահան Մամիկոնյանի կողմից կառուցված սրբատեղին, բացվեցին սյունապատ հիմքերը, բեմը և խորանի հիմնաքարը: Հին խորանը նույնպես երկշերտ է: Կառույցի ներսում պահպանվել են առավել հին խորանի որմեր, որոնք պատկանում էին 5-րդ դարից առավել վաղ շրջանի: Ամենայն հավանականությամբ այդ խորանը կառուցել է Գրիգոր Լուսավորիչը: Պեղումների ժամանակ 5-րդ դարի շինության ներսում հայտնաբերվեց նաև թրծած կավից պատրաստված հնոցատիպ կրակարան, որի մեջ դեռ մնացել էին ածխի մնացորդներ: Հատկանշական է, որ հայտնաբերված հնագույն ավագ խորանի հիմնաքարն անմիջապես կրակարանի վրա է եղել, ինչը խորհրդանշում է քրիստոնեության հաղթանակը հեթանոսության հանդեպ: Երկշերտանի շինության նման, հին կրոնը մնաց հիմնաքարի` ուրարտական շրջանի բազալտե կոթողի տակ, որը հայտնաբերվել էր հեթանոսական մեհյանի կրակարանի տակ` ստորին բեմում, հորիզոնական դիրքով: Այն ուրարտական շրջանի նմանատիպ կոթողներից ամենամեծն է:
Մեծ Խորանից տեղափոխված կոթողն այժմ տեղադրված է Մայր Տաճարի հյուսիսային մասում որպես հուշաքար, որը վկայում է այն մասին, որ տաճարի կառուցումից ավելի քան հազար տարի առաջ այս վայրը եղել է հնագույն հոգևոր կենտրոն: Ժամանակի ընթացքում, տարբեր բարենորոգումների արդյունքում, ավագ խորանը բարձրացել է, սակայն այն պահպանել է իր նախնական բազմաշերտ կառուցվածքը: Մայր Տաճարը, նույնպես, իր հիմքում երկշերտ է:
1950-ականների պեղումների ժամանակ ճարտարապետ Ալեքսանդր Սահինյանը բացահայտեց հին սյուների հիմքեր, որոնք պահպանվել էին այն չորս հիմնական հիմքերի պատվանդաններին, որոնց վրա հենված էր գմբեթը: Ակնհայտ դարձավ, որ ինչպես Լուսավորչի խորանն էր գտնվում Վահան Մամիկոնյանի կառուցած խորանի ներսում, այնպես էլ չորս հիմնասյուները, այսինքն Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից կառուցված առավել հին շինության սյուների հիմքերը տեղադրված էին հին պատվանդանների վրա: Դա նպատակայնորեն է արվել, որպեսզի 5-րդ դարում վերակառուցված սրբատեղին կանգնեցվի Ս. Գրիգոր Լուսավորչի և Տրդատ Մեծի կողմից դրված հիմքերի և սյուների վրա, որպեսզի նոր կառույցը չընդհատի հոգևոր ժառանգության ոսկե շղթան այն սուրբ Տաճարի, ուր իջել է Միածինը: Ճիշտ նույն պատճառով էլ 1958 թվականի պեղումներից հետո տաճարը չամրացվեց, փոխարենը բացված հին աբսիդը առնվեց հատակի տակ:Այսօրվա Ավագ Խորանի տակ գտնվող հին խորանը պահպանվեց, իսկ նոր խորանի հետևում կառուցվեց սանդուղք, որը տանում է դեպի ընդհատակ:
Ողջ քրիստոնյա աշխարհում Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի խաչաձև, քառախորան, քառասյուն և կենտրոնագմբեթ հորինվածքը ամենահին ավանդն է քրիստոնեական եկեղեցական ճարտարապետության մեջ: Տաճարի յուրահատուկ ոճն ու կառուցվածքը տարածված էին Բյուզանդիայում և ողջ Եվրոպայում: Տասնյոթերորդ դարում հայկական ճարտարապետությունը կատարելագործվեց. գոյություն ունեցող եկեղեցիներին ավելացվեցին զանգակատներ: 1654 թվականին Փիլիպպոս Ա. Աղբակեցի կաթողիկոսը, պոլսահայ Անտոն Չելեբիի հովանավորությամբ, ձեռնարկեց Մայր Տաճարի զանգակատան կառուցումը, իսկ 1658 թ. հաջորդ` Հակոբ Դ. Ջուղայեցի կաթողիկոսն ավարտեց շինությունն ու օծեց զանգակատունը: Եռահարկ զանգակատան ընդհանուր բարձրությւոնը 27 մետր է: Առաջին հարկի վերին հատվածն ավարտվում է զարդաքանդակով: Երկրորդ հարկում է գտնվում Հրեշտակապետերին նվիրված Ս. Խորանը, իսկ երրորդ հարկը հենց զանգակատունն է` կանգնեցված շրջանաձև ութնասյան վրա: Մյուս երկու հարկից յուրաքանչյուրը հենված է քառասյան վրա:
Տաճարի գմբեթները
1682 թ. Եղիազար Ա. Այնթապեցի կաթողիկոսը հյուսիսային և հարավային աբսիդների, ինչպես նաև ավագ խորանի վրա կառուցեց փոքր զանգակատան նման գնբեթներ: Այսպիսով` Մայր Տաճարի գմբեթները, զանգակատան հետ միասին, դարձան հինգը` յուրաքանչյուր խորանի վրա մեկական գմբեթ: Որպես կենտրոնագմբեթ եկեղեցի` շինության գլխավոր գմբեթը գտնվում է կենտրոնում, իսկ մնացած չորսը խաչաձև տեղակայված են գլխավոր գմբեթի շուրջը: Գլխավոր գմբեթը Տաճարի հիմքի և Ավագ Խորանի նման բազմաշերտ է: 10-րդ դարի պատմիչ Հովհաննես Դրասխանակերտցին գրում է, որ 618 թվականին Կոմիտաս կաթողիկոսը, Վաղարշապատ քաղաքի տաճարի փայտյա գմբեթը քանդելով, կառուցում է գեղեցիկ ու հիասքանչ քարատաշ մի գմբեթ: Սակայն, ինչպես մասնագետներն են հավաստում ելնելով պեղումների արդյունքներից, Կոմիտաս կաթողիկոսից առաջ կառուցված փայտյա գմբեթը պետք է փոխարինած լիներ ավելի վաղ շրջանում կառուցված և ավերված քարե գմբեթով: Հաջորդ տարիներին Կոմիտաս կաթողիկոսի կողմից կառուցված գմբեթը նույնպես ավերվել է:
Դավրիժեցին գրում է, որ 1629 թվականին Մովսես կաթողիկոսը, գահ բարձրանալով, սկսել է Էջմիածնի վերակառուցման աշխատանքները, որոնց ժամանակ «...վերանորոգվել է գմբեթի տանիքը, քանի որ քարերն ավերակների մեջ էին և քանդվել էին»: Գլխավոր գմբեթը դրսից զարդարված է սյուներով և ունի տասներկու ճակատ ու տասներկու պատուհան: Տասներկու ճակատներին պատկերված են 12 առաքյալների օվալաձև խորաքանդակները: Նրանց դեմքերը այնքան տպավորիչ և արտահայտիչ են պատկերված, որ կարծես կրում են նրանցից յուրաքանչյուրին հատուկ գծեր:
Մուտքերը
Տաճարն ունի երեք մուտք: Հիմնականը զանգակատան մուտքն է, մյուս երկուսը գտնվում են Տաճարի հյուսիսային և հարավային կողմերում: Չորրորդ՝ պատմական մուտքը, գտնվել է Տաճարի արևելյան անկյունում, ուր այժմ պատ է: Հին ժամանակներում այս դռան գոյության միակ ապացույցը դռան վերևում գտնվող կամարն է: Ըստ ավանդության Տրդատն ու իր ընտանիքը տաճար էին մտնում այս դռնից:
Կաթողիկոսական գահ
Չկազմելով մշտական կառույցի մաս` կաթողիկոսական գահերը Տաճարի ներսի հարդարանքի գլխավոր մասն են կազմում: Կաթողիկոսական գահերը Մայր Տաճարում երկուսն են: Առաջինը գտնվում է բեմի դիմաց` խորանում` հյուսիս-արևելյան սյան մոտ: Այս գահը պատրաստվել և Ս. Էջմիածնին են ընծայել 1721թ.` իզմիրահայերը: Այն ծածկված է լայն գմբեթով` պատված մարգարիտներով ու ոսկով: Երկրորդ գահը տեղադրված է հյուսիս-արևմտյան սյան մոտ: Հռոմի Ինոկենտիոս 13-րդ պապը այն 1696 թ. նվիրել է Նահապետ Ա. Եդեսացի Կաթողիկոսին:
Միաբանական գերեզմանոց
Չնայած Ս. Էջմիածնի միաբանության գերեզմանոցը գտնվում է վանքի հարավ-արևելյան մասում` 19-րդ դարից սկսած նոր ավանդույթ դարձավ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսներին Տաճարի գլխավոր մուտքի մոտ հուղարկավորելը:

Աղբյուրը՝ https://www.armenianchurch.org

Էջմիածին քաղաքի արևելյան մասում` Երևան տանող խճուղու ձախ կողմում իր վեհաշուք տեսքով վեր է խոյանում հայկական ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը` Սբ. Հռիփսիմե վանքը:
Սբ. Հռիփսիմե վանքը վաղ միջնադարյան Հայաստանի հոգևոր կառույցների առավել կատարելագործված օրինակներից է և հանդիսանում է հայկական ճարտարապետական ամենաբարդ հորինվածքներից մեկը: Այն հիմնադրվել է 618 թվականին՝ Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսի կողմից IV դարում կառուցված Սբ. Հռիփսիմե նահատակի դամբարանի տեղում: 1776 թվականին նրա շուրջ կառուցվել է աղյուսաշեն պարիսպը, 1880 թվականին եկեղեցու գավթի վրա կառուցվել է զանգակատունը, իսկ հետագայում՝ 1894 թվականին սրբատաշ քարերից կառուցվել են արևելյան և հարավային պարիսպները և մի շարք այլ օժանդակ կառույցներ: Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցին համարվում է եզակի հայկական ոճի կառույց: Շենքը արտաքին պլանով քառակուսի է, կենտրոնագմբեթ, իսկ ներքուստ խաչաձև: Եկեղեցին կառուցված է երկրաշարժերին դիմակայելու մեծաքանակ հնարքներով: Այդպիսին են հանդիսանում արտաքին պատերի եռանկյունաձև խորշերը, գմբեթի կողավոր թեթև և իջեցված ծանրության կենտրոնով ծածկը, իսկ անկյուններում գտնվող չորս քառակուսի և ավելի փոքր չորս կլոր աշտարակները նախատեսված են երկրաշարժերի կողային ուժերին դիմակայելու համար: Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցու ներքին հարդարանքը արտասովոր է և բարդ: Բացի չորս անկյուններում գտնվող խոշոր ապսիդներից, գոյություն ունեն չորս գլանաձև նեղ խորշեր, որոնք տանում են դեպի եկեղեցու չորս անկյուններում տեղակայված ավանդատները: Հայ ճարետարապետների կողմից ստեղծված այս նորարարական հորինվածքը հետագայում բազմիցս օգտագործվել է VII դարի հայ ճարտարապետության մեջ և նաև արձագանք է գտել ավելի ուշ ժամանակաշրջանի եկեղեցական կառույցների մեջ, ինչպիսիք են Վանա լճի Աղթամար կղզու գլուխգործոցը՝ Սուրբ Խաչ եկեղեցին:
Ըստ Ագաթանգեղոսի, Հռոմի Դիոկղետիանոս հեթանոս կայսրը, ցանկանում էր կնության առնել շատ գեղեցիկ կույսերից մեկին՝ քրիստոնյա Հռիփսիմեին: Միանձնուհի Հռիփսիմեն, մայրապետ Գայանեն և մի քանի տասնյակ այլ միանձնուհիներ փախչում են Դիոկղետիանոս կայսեր հետապնդումներից դեպի Հայաստան: Իմանալով կույսերի Հայաստան փախչելու մասին՝ Դիոկղետիանոս կայսրը նամակով դիմում է հայոց թագավոր Տրդատ III-ին, խնդրելով գտնել նրանց և մահապատժի ենթարկել, իսկ Հռիփսիմեին վերադարձնել իրեն: Գերված Հռիփսիմեի գեղեցկությամբ թագավորը որոշում է ամուսնանալ նրա հետ, սակայն այդպես էլ չի կարողանում տիրանալ գեղեցկուհուն և զայրացած հրամայում է տարբեր տեղերում մեկուսացնել կույսերին և սպանել: Հռիփսիմեի մահվան վայրում կառուցվել է այս եկեղեցին, որտեղ և այսօր գտնվում է նրա դամբարանը:
Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցին 2000 թվականից գրանցված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում:

Էջմիածին քաղաքի հարավային կողմում, Սբ. Գայանեի և նրա երկու ընկերուհիների նահատակման վայրում է գտնվում Սբ. Գայանե վանքը: Այնտեղ, ըստ Ագաթանգեղոսի, 301 թվականին Գրիգոր Ա Լուսավորչի ղեկավարությամբ և նրա գցած հիմքերի վրա Տրդատ Գ Մեծը, նրա քույր Խոսրովիդուխտը և Աշխեն թագուհին վկայարան են կառուցել: 395 թվականին Սահակ Ա Պարթևը վերակառուցել է Սբ. Գայանեի վկայարանը: 630 թվականին Եզր Ա Փառաժնակերտցին քանդել է վկայարանը և տեղում սրբատաշ տուֆով շինել այսօր կանգուն Ս. Գայանե եկեղեցին, վանական միաբանություն հաստատել: Սբ. Գայանե եկեղեցին ներդաշնակ համաչափություններով, տպավորիչ ինտերիերով քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկ է, որի Ավագ խորանի տակ գտնվում է սրբուհու` հարավ-արևելյան ավանդատնից մուտքով թաղածածկ դամբարանը:
XVII դ. եկեղեցին եղել է կիսավեր ու լքված: XVII դ. պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին գրում է, որ Սբ. Գայանե եկեղեցու միայն պատերն ու գմբեթակիր մույթերն են կանգուն եղել: Փիլիպոս Ա Աղբակեցին 1652 թվականին հիմնովին վերակառուցել է եկեղեցին, վերականգնել նրա ծածկը և գմբեթը: Միաժամանակ Սբ. Գայանե եկեղեցու հիմքերը ստորգետնյա ջրերից պաշտպանելու համար վանքի հարավային պարսպից դեպի դաշտ ջրահեռացման համակարգ են ստեղծել, որպեսզի ջրերը նաև ոռոգման նպատակով օգտագործվեն: 1688 թվականին Եղիազար Ա Այնթապցին կառուցել է վանքի միաբանության շենքերը, պարիսպը, Սբ. Գայանե եկեղեցուն արևմտյան կողմից կցել եռակամար գավիթ սրահ, նրա հարավային և հյուսիսային ծայրերին պատարագամատույց սեղաններով Պողոս և Պետրոս առաքյալներին նվիրված մատուռներ կառուցել: Գավիթ-սրահը հետագայում ծառայել է որպես կաթողիկոսների տապանատուն: 1764 թվականին Սիմեոն Ա Երևանցին Էջմիածնի Սբ. Գայանե վանքի տարածքում կառուցել է ստորգետնյա խոշոր սառցատուն` վանքի մթերքները պահելու համար: Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու գահակալության տարիներին (1866-1882թթ.) Էջմիածնի Սբ. Գայանե վանքի վանահայր Վահան Բաստամյանցը նորոգել է վանքը, կառուցել արևմտյան կամարակապ դարպասը, վանահոր և միաբանների բնակելի շենքերը, դպրոց, որտեղ ինքը դասավանդել է, հիմնել է տպարան և հրատարակել «Դպրոց» ամսագիրը: 1910 թվականին Նոր Նախիջևանի հայ համայնքը սև գրանիտից տապանաքար է բերել Սբ. Գայանեի գերեզմանի համար: 1959 թվականին Էջմիածնի Սբ. Գայանե վանքը նորոգվել է, եկեղեցու ներսը մաքրվել է սվաղից, հատակը սալարկվել, տարածքը բարեկարգվել, բակում կառուցվել է մատաղատուն, աղբյուր (ճարտ.` Ռ. Իսրայելյան): 1960 թվականին վանքի տարածքում Մայր աթոռի` 1920 թվականից հետո թաղված միաբանների գերեզմանների վրա դրվել են մարմարե սալիկներով տապանաքարեր: 1976 թվականին Սբ. Գայանե եկեղեցու շուրջը դարերի ընթացքում կուտակված լիցքը հեռացվել է, պատերի մեջ շաղախ է ներարկվել, և քայքայված քարերը փոխարինվել են նորերով: 1977-1980թթ. լոնդոնահայ Հարություն Մութաֆյանի բարերարությամբ, վանքի միաբանության շենքերը նորոգվել են և օժտվել ժամանակակից հարմարություններով, քարե սալերով ծածկվել եկեղեցու տանիքը և գմբեթը: Էջմիածնի Սբ. Գայանե վանքի գավթում են ամփոփված Եղիազար Ա Այնթապցի, Աբրահամ Բ Խոշաբեցի, Ղազար Ա Ջահկեցի, Մինաս Ա Ակներցի, Հակոբ Ե Շամախեցի, Սիմեոն Ա Երևանցի, Ղուկաս Ա Կարնեցի, Դավիթ Ե Էնեգեթցի, Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսները, իսկ վանքի շուրջը` բազմաթիվ արքեպիսկոպոսներ, եպիսկոպոսներ, վանահայրեր, Մայր Աթոռի բարերարներ, իշխաններ և նշանավոր այլ անձինք:
Սբ. Գայանե եկեղեցին 2000 թվականից գրանցված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում:

Սբ. Շողակաթ եկեղեցին փոքր ծավալի, բայց ճարտարապետական գեղեցիկ հուշարձան է:
Այն Էջմիածնի ճարտարապետական համալիրի ամենանոր կառույցն է: Կառուցվել է 1694 թվականին իշխան Աղամալ Շոռոթեցու կողմից Հռիփսիմե վանքի արևմտյան մասում:
Ըստ ավանդույթի հիմնադրվել է այն վայրում, ուր հռիփսիմյան նահատակ կույսերի վրա «Շող է կաթել»:
Արևմուտքից կից է գավիթը` պսակված զանգակատան ութասյան ռոտոնդայով: Ունի մուտքեր արևելյան և արևմտյան կողմերից:
Նրան շատ մոտ մի փոքրիկ մատուռի ավերակներ կան, որը 5-6-րդ դարի կառույց է եղել:
Հատակագծի ձևերը և համաչափությունները բնորոշ են այդ տիպի վաղ միջնադարի կառույցներին, որը ենթադրել է տալիս, թե Սբ. Շողակաթ եկեղեցին կառուցվել է VI-VIIդդ. շինության հիմքերի վրա։ Ութանիստ թմբուկով գմբեթը ոչ թե կառույցի, այլ երկու զույգ որմնամույթով դահլիճի կենտրոնում է՝ նույնատիպ հնագույն եկեղեցիների նման։ Արևմուտքից կից է գավիթ-սրահը։
Սբ. Շողակաթ եկեղեցուց հարավ-արևմուտք պեղումներով բացվել են բազմաստիճան որմնախարիսխի վրա բարձրացող, սրբատաշ տուֆից կառուցված միանավ եկեղեցու (IVդ.) ավերակները։ Հարավային պատին արտաքինից կից է փոքր կիսաշրջանաձև մի աբսիդ, որով հավանաբար ավարտվել է սյունասրահը։ Մուտքերը երկուսն են՝ արևմուտքից և հարավից։
Սբ. Շողակաթ եկեղեցին 2000 թվականից գրանցված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում:

Սբ. Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է Էջմիածին քաղաքի կենտրոնական մասում: Այն կառուցվել է 1767 թվականին երջանկահիշատակ Սիմեոն Երևանցի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի օրոք: Եկեղեցու կառուցման ճշգրիտ թվականի մասին կա մի քարե արձանագրություն, որը, ըստ վկայության, Սիմեոն Կաթողիկոսն գրել է տվել Ավագ Սեղանի նորոգության ժամանակ և զետեղել է եկեղեցու ներսի պատերից մեկում: Եկեղեցին նախապես կառուցվել է փայտակերտ, որն անշուշտ չէր կարող երկար դիմանալ ժամանակի քայքայիչ ազդեցություններին: Ուստի, ըստ վերոհիշյալ վկայության, եկեղեցու փայտակերտ կառուցումից մեկ դար հետո այն փոխարինվել է քարակերտ կառույցի:
Եկեղեցին ունի բազիլիկ ձև, երկարավուն տանիքով, որն ընդունված է հայկական ճարտարապետության մեջ: Զանգակատուն չի ունեցել: Զանգերը ժամերգությունների և Սուրբ Պատարագի ժամանակ ղողանջել են հատուկ պատրաստված գմբեթաձև մի երկաթյա սարքից, որից կախված են եղել երկու զանգեր: Այն տեղադրված է եղել տանիքի վրա և եկեղեցու վերանորոգության ժամանակ հանվել:
Եկեղեցու արտաքին մասում, պատերի մեջ, տեղադրվել են մի քանի հայկական խաչքարեր` քանդակված նույն ժամանակաշրջանում:
Սբ. Աստվածածին եկեղեցին ունեցել է շատ հովիվներ, որոնք իրենց հոգևոր ծառայությունն են բերել հավատացյալ ժողովրդին: Նրանցից առավել հիշատակելի է 1947 թվականին Պարսկաստանից մայր հայրենիք ներգաղթած Տ. Քերովբե Ավագ Քահանա Շահբազյանը, որն իր ժամանակին մեծամեծ դժվարություններ հաղթահարելով, նույնիսկ անձնական զրկանքներ կրելով, կարողացել է հասցնել մի արժանի հոգևոր սերունդ. այդ պատանիներից շատերը հետագայում դարձան ազնիվ և նվիրված հոգևոր սպասավորներ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու:
Սբ. Աստվածածին եկեղեցին իր ծաղկուն շրջանն ապրեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա շնորհազարդ Հայրապետի գահակալության շրջանում: Հայոց Հայրապետը, որ մեծ ուշադրություն էր դարձնում Հայաստանի պատմական վանքերի և եկեղեցիների վերանորոգությանը, իր հայացքը սևեռեց նաև Էջմիածին քաղաքում գտնվող Սբ. Աստվածածին եկեղեցու վրա: Եկեղեցում հիմնական վերանորոգությունը սկսվեց 1986 թվականին, երբ Հայոց Հայրապետի կարգադրությամբ եկեղեցու պատասխանատու և ապա` վանահայր նշանակվեց Տ. Հովսեփ Ավագ Քահանա Հակոբյանը, որը երջանկահիշատակ Տ. Քերովբե Ավագ Քահանայի սաներից էր:
Անցան տարիներ և եկեղեցին նորոգվեց թե դրսից և թե ներսից: Կառուցվեց մի նոր Ավագ Սեղան ֆելզիտ քարից` նախկին աղյուսե սեղանի փոխարեն: Մաքրվեցին ներսի պատերի բոլոր ծեփերը, և երևաց գեղեցիկ շարված քարը: Երեսպատվեցին 12 թաղերը, որոնք այնքան էլ լավ վիճակ չունեին: Փոխվեց սալահատակը, տեղադրվեցին գեղեցիկ բյուրեղապակյա երեք ջահեր և նոր սրբապատկերներ: Նորոգվեց մկրտության ավազանը, որի կենտրոնում զետեղվեց մի մարմարյա քանդակազարդ խաչ: Տուֆ քարով երեսպատվեցին երկու խորանները: Փոխվեցին եկեղեցու փայտյա երեք դռները և քանդակներով զարդարվեցին: Պատրաստվեցին նոր գեղեցիկ քանդակազարդ մոմակալներ և այլն:

Զվարթնոցը ավերակ չէ, այլ մի շեն դպրոց, և անոր ամեն մի բեկորներն ու գեղաքանդակ քարերը՝ դարապարում ուսուցիչներ…
Թորոս Թորամանյան
«Զվարթնոց»պատմամշակութային արգելոց-թանգարանը գտնվում է ՀՀ Արմավիրի մարզի Էջմիածին քաղաքից 3 կմ արևելք, Զվարթնոց թաղամասում, Երևանից 15 կմ արևմուտք: Ըստ միջնադարյան գրավոր սկզբնաղբյուրների՝ այս վայրը հնում կոչվել է Առապար:
Համալիրը բաղկացած է տաճարից և աշխարհիկ կառույցներից (կաթողիկոսական պալատ, կենցաղային սենյակներ, բաղնիք, խաղողի հնձան, ջրհոր): Տաճարական համալիրի հարավ-արևելյան մասում պահպանվել են նաև V դ. միանավ եկեղեցու մնացորդներ:
Առապարի Սբ. Գրիգոր կամ Զվարթնոցի տաճարը կառուցել է Ներսես Գ Շինարար կաթողիկոսը 643-652 թթ.: Եռահարկ, կենտրոնագմբեթ, ներքին խաչաձև հատակագծով, բոլորակ արտաքինով Զվարթնոց տաճարն իր վեհությամբ, ձևով և կառուցվածքով, հարուստ և ինքնատիպ գեղարվեստական հարդարանքով տրամաբանական շարունակությունն ու բարձրակետն է կառուցողական այն ավանդույթների, որոնք գոյություն են ունեցել Հայաստանում հնուց ի վեր:
Մասնագետների կարծիքով տաճարը կործանվել է X դ. վերջին, երկրաշարժից:
Տաճարը «Զվարթնոց» է անվանում VII դ. պատմիչ Սեբեոսը: Նրա վկայությամբ՝ հայոց Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը «...որոշեց իր համար նստավայր շինել այն Սուրբ եկեղեցիներին մոտ, որ Վաղարշապատ քաղաքում էին՝ այն ճանապարհի վրա, որտեղ, ասում են, Տրդատ թագավորն ընդառաջ ելավ Սուրբ Գրիգորին: Շինեց այնտեղ և մի եկեղեցի հանուն երկնային Զվարթունների՝ երկնային զորքերի բազմության, որոնք երազում երևացին Սուրբ Գրիգորին»: VII դ. պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու վկայությամբ՝ տաճարն օծվել է 652 թ.:
Տաճարի տարածքում հնագիտական պեղումները սկսվել են դեռևս XIX դ. 90-ական թթ.: 1893 թ. Էջմիածնի վանական Մեսրոպ Տեր-Մովսիսյանը նախաձեռնել է բլրի պեղման աշխատանքները, որոնք շուտով դադարեցվել են՝ թույլտվություն չունենալու պատճառով: 1900 թ. մայիսին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկի հովանավորությամբ Խաչիկ ծայրագույն վարդապետ Դադյանը վերսկսել է ընդհատված պեղումները և արդեն հունիս ամսին ի հայտ բերել տաճարի ավերակները: 1904թ. գարնանից Զվարթնոցի պեղումները փաստացի ղեկավարել է ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը: Նա, մանրամասն ուսումնասիրելով պահպանված մասերն ու գտնված բեկորները, 1905 թ. վերստեղծել է Զվարթնոցի նախնական տեսքը՝ կազմելով տաճարի վերակազմության նախագիծը:
Թ. Թորամանյանի՝ Զվարթնոցի վերակազմության նախագիծը մինչև այժմ էլ մնում է գիտական լուրջ և հավաստի հիմնավորումներով կատարված եզակի աշխատանք և ստացել է համընդհանուր ճանաչում:
XX դ. 40-ական թթ-ից տաճարի տարածքում պարբերաբար կատարվել են բարեկարգման և վերանորոգման աշխատանքներ:
1937թ. տաճարի հարավային կողմում՝ ավերակների հարևանությամբ, հիմնադրվել է թանգարան, որը մինչև 1990-ական թթ. սկիզբն ունեցել է մեկ սրահի մեջ ամփոփված փոքր ցուցադրություն: Վերանայված և համալրված գիտական ցուցադրությունն իրականացվել է 2012 թ.: Երեք ցուցասրահներում կազմակերպված մշտական ցուցադրությունը բաղկացած է հնագիտական, պատմական և ճարտարապետական բաժիններից:
2000 թ. Զվարթնոցի հնագիտական վայրը ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության գրանցամատյանում:

Էջմիածնի պատմա-ազգագրական թանգարանը ստեղծվել է 1964թ.: Նրա դահլիճներում և պահոցներում ցուցադրվում և պահպանվում են տասնյակ հազարավոր նմուշներ, հսկայական ազգագրակա նյութ: Սկզբնական շրջանում թագարանի նյութերի համալրումը կատարվել է աշակերտների, ուսանողների և հավաքչական աշխատանքների շնորհիվ:
Հնագիտական պեղումները Էջմիածնի տարածաշրջանում սկսվել էին դեռ 1962թ., որոնք ղեկավարում էր վաստակաշատ հնագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող Ռաֆիկ Թորոսյանը: Հնագիտական պեղումները Ռ. Թորոսյանի ղեկավարությամբ շարունակվում են մինչև 1985թ.: Հետագայում՝ 90-ականներց մինչ օրս, հայտնաբերված եզակի գտածոները իրենց ուրույն տեղն են գտել պատմա-ազգագրական թանգարանի սրահներում և պահոցներում: Այսօր թանգարանում պահպանվում են շուրջ 15 հազ. ցուցանմուշ, որոնցից մոտ 250 ցուցանմուշ ներկայացնում են ազգագրության բաժինը:
Թանգարանի ցուցադրությունը սկսվում է հնագիտական բաժնից, որտեղ ներկայացվում են Արարատյան դաշտավայրի տեղաբնիկների կենսակերպը, կենցաղը, ապրելակերպը. ժամանակագրությունը սկսվում է էնեոլիթ (պղնձե-քարեդար), վաղ բրոնզե դարից-մինչև միջնադար: Այս ցուցանմուշները լուրջ գիտական արժեք են ներկայացնում: Դրանցից շատերը իրենց բնույթով նույնիսկ եզակի են. նմանատիպ իրեր առկա չեն ոչ Եվրոպայում, ոչ էլ անգամ Առաջավոր Ասիայում: Շատ գիտնականների համար թանգարանի հնագիտական նյութը հանդիսանում է մշտական ուսումնասիրության առարկա: Իսկ ազգագրական հավաքածուն ներառում է Հայաստանի մի շարք շրջաններից, Արցախից, Արևմտյան Հայաստանից բերված ցուցանմուշներ՝ գորգեր, կարպետներ, կենցաղային իրեր, խոհանոցային սպասք, տեղական արհեստներին վերաբերվող նյութեր, հնատիպ գրքեր, լուսանկարներ, կահույք, դրամագիտական հավաքածու և այլն: Ազգագրության սրահում ներկայացված է նաև ավանդական թոնրատան, իսկ հնագիտական սրահում՝ քարեդարյան մարդու կացարանի մոդելները:
Թանգարանում նաև ցուցադրվում է եզակի պատմական ցուցանմուշ՝ տպագրական հաստոց, պատրաստված 1809թ.: Տպագրական հաստոցը Մեծ Բրիտանիայի Վիկտորիա Թագուհին 1894թ. նվիրում է կաթողիկոս Մկրտիչ Ա-ին: Հետագայում տպագրական հաստոցը Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածնից տեղափոխվում է քաղաքային տպարան, իսկ 1970-ական թթ. վերջին Էջմիածնի պատմա-ազգագրական թանգարան, որտեղ մինչ օրս պահպանվում և ցուցադրվում է այս եզակի պատմական ցուցանմուշը: Թանգարանում ցուցադրության հետաքրքիր մաս է կազմում նաև որդան կարմիրը և դրանից ստացված բոլոր երանգների նմուշները:
Անդրադառնալով Էջմիածնի պատմա-ազգագրական թանգարանի բնույթին, ազգագրական և հնագիտական հավաքածոների և նրանց ներկայացման հզոր դերին՝ պետք է նշել, որ այն ազգային ուժ և արժեք է հայ իրական մտածելակերպի համար:
Էջմիածնի պատմա-ազգագրական թանգարանը մշտապես ինքնատիպ նախաձեռնություններով է հանդես գալիս: Այստեղ պարբերաբար անցկացվում են նոր և թեմատիկ ցուցադրություններ: Թանգարանը մշտապես մասնակցում է նաև ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Եվրոպական ժառանգություն և «Թանգարանների գիշեր» ամենամյա ակցիաներին: